Niedokrwistość u dzieci zazwyczaj wynika z niedoborów żelaza?
Niedokrwistość, inaczej anemia, jest stanem, w którym we krwi występuje za mała liczba czerwonych krwinek lub gdy w ich wnętrzu występuje zbyt mała ilość hemoglobiny. Bardzo ogólnie mówiąc, ze względu na przyczynę wystąpienia choroby, anemię możemy podzielić na trzy grupy.
Pierwsza z nich jest związana z nieprawidłowym wytwarzaniem krwinek czerwonych i/lub hemoglobiny. Jest to najczęściej występująca grupa niedokrwistości u dzieci, w tym wynikających z niedoboru żelaza, która zazwyczaj dotyczy niemowląt i małych dzieci.
Druga grupa to anemie związane z nadmiernym niszczeniem krwinek czerwonych, natomiast trzecia to niedokrwistości w wyniku utraty krwi.
Jak objawia się niedokrwistość u dzieci?
Objawy anemii u dzieci są uzależnione od kilku czynników. Istotny jest stopień zaawansowania choroby, jak również szybkości jej narastania. W tym drugim aspekcie chodzi o to, czy jest to proces nagły związany np. z krwotokiem, czy przewlekle utrzymujący się, trwający nawet miesiącami. Kolejnym czynnikiem są towarzyszące niedokrwistości choroby przewlekłe, współistniejące u dzieci, których objawem lub konsekwencją może być właśnie niedokrwistość. Istotne są również możliwości przystosowania się młodego organizmu do istniejącej sytuacji.
Jednak w większości przypadków stwierdza się objawy ogólne, często niespecyficzne, czyli takie, które mogą występować w przebiegu różnych chorób i zaburzeń. Objawy te nie pojawiają się jednocześnie u jednego pacjenta. Do tych najczęściej obserwowanych należą: bladość skóry, śluzówek i spojówek, gorszy apetyt, osłabienie i łatwa męczliwość. Ten ostatni objaw u niemowląt będzie można zaobserwować jako męczenie się podczas karmienia. Dziecko będzie zjadać mniejsze porcję, często przerywać karmienie, będzie wykazywało niechęć do ssania.
U dzieci starszych będzie to męczliwość przy podejmowaniu wysiłku fizycznego, senność, zaburzenia koncentracji, trudności w nauce, bóle i zawroty głowy, uczucie szybkiego bicia serca, kołatanie serca, duszności.
Jakie skutki dla organizmu dziecka może mieć anemia?
Nieleczona anemia ma charakter postępujący i może prowadzić do wielu nieprawidłowości. Możemy tu wymienić zaburzenia rozwoju dziecka, zaburzenia w zachowaniu, takie jak np. zmniejszona aktywność ruchowa, osłabienie interakcji społecznych i koncentracji na wykonywanych zadaniach. Anemia może również prowadzić do zwiększonej podatności na zakażenia i choroby infekcyjne.
Szczególnie narażone na niedokrwistość są wcześniaki, dzieci z niską masą urodzeniową i dzieci z ciąż mnogich?
Tak, w związku z tym, zgodnie z polskimi wytycznymi, istnieje grupa dzieci, u których można się spodziewać niedoboru żelaza i należy u nich zastosować suplementację tego pierwiastka. Oprócz wymienionych wyżej wcześniaków, dzieci z ciąż mnogich i z niską masą urodzeniową, należą tu jeszcze: niemowlęta matek z niedoborem żelaza w ciąży, niemowlęta narażone na utratę krwi w ciąży i w trakcie porodu oraz dzieci ze zmniejszonym poziomem hemoglobiny w okresie noworodkowym.
Jak leczy się anemię u dzieci?
Podstawą leczenia anemii u dzieci z niedoborem żelaza jest stosowanie doustne preparatów żelaza, w formie syropu lub kropli. Leczenie takie powinno trwać minimum 6-8 tygodni, u wcześniaków 3 miesiące. Ocenić skuteczność leczenia możemy najwcześniej po 10 dniach, wykonując morfologię. Dawka lecznicza wynosi 4-6 mg/kg masy ciała.
Podawanie jednocześnie preparatów witamin krwiotwórczych (witamina C, B6, kwas foliowy) zwiększa skuteczność leczenia niedokrwistości.
W nielicznych przypadkach może być potrzeba podawania leków dożylnie. Postępuje się tak w przypadku złej tolerancji przez dziecko preparatów żelaza lub przy zaburzeniach wchłaniania tego pierwiastka z układu pokarmowego.
Niezbędnym elementem leczenia anemii z niedoboru żelaza jest stosowanie prawidłowej diety, bogatej w czerwone mięso i podroby, a także produkty pełnoziarniste. Należy pamiętać, że żelazo wchłania się lepiej, gdy spożywane jest z produktami bogatymi w witaminę C (owoce, warzywa). Z kolei wchłanianie żelaza osłabiają np. produkty mleczne.
W wypadku wcześniaków żelazo suplementuje się aż do ukończenia przez dziecko roku?
Wcześniaki powinny otrzymywać żelazo w dawce 2 mg/kg masy ciała od 1 do 12 miesiąca życia.
Czy to prawda, że żelazo z mleka matki jest lepiej przyswajalne, aniżeli żelazo zawarte w mleku modyfikowanym?
Przyswajalność żelaza z pokarmu naturalnego jest bardzo dobra, jednak mleko matki jest słabym źródłem żelaza i jego zapasy ulegają wyczerpaniu po ok. 4 miesiącach.
Stąd zdrowe niemowlęta, urodzone o czasie mogą wymagać suplementacji żelaza od 4 m.ż, do czasu zapewnienia odpowiedniego spożycia żelaza z pokarmów uzupełniających.
Czy u niemowlęcia karmionego piersią jadłospis mamy ma wpływ na poziom żelaza u dziecka?
Ilość żelaza w mleku mamy jest stała i nie zależy ona od poziomu żelaza u mamy ani jego rezerw. Jeśli u dziecka stwierdzimy anemię, należy ją leczyć, podobnie jak anemię stwierdzoną u mamy karmiącej. Jednak poziom żelaza w mleku pozostaje stały.
Czy u dzieci z anemią rekomenduje się szybsze rozszerzanie diety niż zalecany szósty miesiąc?
Nie ma konkretnych rekomendacji co do wcześniejszego rozszerzania diety u takich dzieci. Rozpoznana anemia zawsze wymaga leczenia lekiem, natomiast dieta stanowi zawsze uzupełnienie tego leczenia.
W okresie wprowadzania pokarmów uzupełniających u niemowląt karmionych piersią ponad 90% żelaza muszą zaspokoić pokarmy uzupełniające, dlatego ważne jest zapewnienie żelaza o dobrej dostępności biologicznej (pokarmy bogate w żelazo to mięso, ryby, żółtko jaja oraz kaszki wzbogacone w żelazo).
W wypadku anemii u starszych dzieci, związanej z niedoborem żelaza, lepiej suplementować ten pierwiastek czy skupić się na właściwie ułożonym jadłospisie dziecka?
Jeśli u dziecka stwierdzimy niedokrwistość z niedoboru żelaza, musimy ją leczyć stosując preparaty żelaza. Oczywiście oprócz tego należy stosować odpowiednią dietę bogatą w żelazo oraz pokarmy ułatwiające jej wchłanianie.
Czy alergia u dzieci (np. na białko mleka krowiego czy gluten) może się przyczynić do wystąpienia anemii?
Istnieje taki związek, jednak nie znamy dokładnie mechanizmu w jakim choroby alergiczne miałby zwiększyć ryzyko rozwoju anemii. Niedobór żelaza może wynikać z niedożywienia lub unikania w diecie dziecka z alergią pewnych rodzajów pokarmów.
Z drugiej strony należy pamiętać, że anemia może być jedynym „dostrzegalnym” objawem chorób przewlekłych np. celiakii.
Czy niemowlęciu można suplementować żelazo profilaktycznie?
Uważa się, że nie ma powszechnej potrzeby suplementowania żelaza u zdrowych niemowląt pod warunkiem stosowania mleka modyfikowanego wzbogaconego w żelazo i odpowiedniego rozszerzania diety w drugim półroczu życia.
Profilaktycznego podawania żelaza wymagają dzieci z grup ryzyka, które omówiliśmy powyżej. Oprócz tego u dzieci karmionych wyłącznie piersią po 6 miesiącu życia, które nie chcą jeść pokarmów uzupełniających bogatych w żelazo, również należy rozważyć profilaktyczne podawanie żelaza, po wcześniejszej konsultacji z pediatrą.
Czy każde niemowlę powinno mieć wykonaną morfologię, aby ocenić poziom żelaza?
U dzieci zdrowych, zgodnie z zaleceniami WHO, pierwszą morfologię proponuje się ok. 12 miesiąca życia. Natomiast u dzieci z grupy zwiększonego ryzyka rozwoju niedokrwistości zawsze zleca się badanie, gdy występują niepokojące objawy lub stwierdza się dodatkowe czynniki ryzyka niedokrwistości np. trudności w karmieniu, słaby przyrost masy ciała lub niedostateczne spożywanie żelaza w diecie dziecka.
Jak często rodzice powinni badać krew starszych dzieci?
Nie ma konkretnych wytycznych co do częstości wykonywania badań krwi u dzieci. Na pewno podobnie jak u niemowląt, w przypadku występowania niepokojących objawów, które wymieniliśmy wyżej, ale także zaburzeń w przyroście masy ciała i wzrostu (zahamowanie, zwolnienie przyrostu) morfologia powinna być wykonana jako pierwsze podstawowe badanie. Z praktycznego punktu widzenia dobrym momentem na rozważenie takich badań są bilanse zdrowia wykonywane okresowo u dzieci.
Czy anemia u starszych dzieci zazwyczaj wynika z jakiejś innej choroby, której niedokrwistość jest wynikiem?
Anemia z niedoboru żelaza jest najczęstszym typem niedokrwistości u dzieci. Najczęściej dotyczy małych dzieci, a kolejnym etapem rozwoju dziecka, w którym rośnie ryzyko rozwoju anemii z niedoboru żelaza, jest okres dojrzewania u dziewczynek (utrata krwi z miesiączką oznacza zwiększone zapotrzebowanie na żelazo). Jednak zawsze należy pamiętać o chorobach przewlekłych, które mogą predysponować do rozwoju niedokrwistości, a także chorobach dziedzicznych krwi związanych np. z nieprawidłową budową krwinek czerwonych lub nadmiernym ich niszczeniem.
Różnego rodzaju diety eliminacyjne, nieprawidłowo zbilansowane, również mogą przyczyniać się do rozwoju niedokrwistości niedoborowych.
Agata Mendyka-Przydział, lekarz
Specjalista w dziedzinie pediatrii, wieloletni pracownik oddziału pediatrycznego i poradni pediatrycznej. Prywatnie mama dwójki dzieci
