Jak, podczas rozwodu, sąd może rozstrzygnąć kwestię opieki nad dzieckiem?
Na początku warto usystematyzować pewne kwestie. W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem. Są to odrębne rozstrzygnięcia.
Dla uporządkowania dodam, że władza rodzicielska obejmuje pieczę nad dzieckiem, w tym wychowanie i kierowanie nim, zarząd majątkiem dziecka oraz reprezentowanie dziecka. Jej składnikiem nie jest prawo do utrzymywania kontaktów.
W sprawie o rozwód sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Dopiero w braku takiego porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie.
Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia. Sąd może również pozbawić władzy rodzicielskiej lub ją zawiesić. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.
Czy rozstrzygając kwestię opieki, sąd bierze pod uwagę zdanie dziecka?
Zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Sąd stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia (art. 2161).
W praktyce rzadko się zdarza, by sądy w sprawach o rozwód dokonywały bezpośredniego przesłuchania małoletniego. Częściej zespół sądowych specjalistów wydaje opinię w zakresie powierzenia władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem. Badanie przez biegłych polega na: przeprowadzeniu rozmowy, zabawie, wykonaniu testów, obserwacji zachowania dziecka (w zależności od wieku małoletniego i stopnia rozwoju).
Jak może wyglądać podział opieki, kiedy rodzice zachowują pełnię władzy rodzicielskiej?
Najczęściej zależy to od przedłożonego pisemnego porozumienia rodziców w tym zakresie. Obecnie nie ma jednolitego wzoru takiego porozumienia, ustawa nie wymienia, jakie elementy powinno zawierać. Zazwyczaj reguluje następujące kwestie: miejsce zamieszkania dziecka, kontakty z dzieckiem, sposób podejmowania decyzji dotyczących dziecka, sposób ponoszenia kosztów utrzymania, sposób rozstrzygania sporów dotyczących dziecka. Dodam jeszcze, że powierzenie obojgu rodzicom wykonywania władzy rodzicielskiej nie jest równoznaczne z ustanowieniem tzw. opieki naprzemiennej, kiedy to dziecko przykładowo mieszka 2 tygodnie u matki, a następnie 2 tygodnie u ojca.
Czy orzeczenie o winie jednego z rodziców wpływa na kwestie ustanowienia opieki nad dzieckiem?
Rozstrzygnięcie dotyczące winy ma drugorzędne znaczenie. Okoliczność, że małżonek został uznany winnym rozkładu pożycia nie uniemożliwia powierzenia mu wykonywania władzy rodzicielskiej.
Jeżeli rodzice nie dojdą do porozumienia w kwestii opieki nad dzieckiem, sąd ograniczy prawa jednego z nich?
Jak już wcześniej wskazałam, w braku pisemnego porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Jeżeli sąd stwierdzi, że w danej sprawie powierzenie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom nie jest zgodne z dobrem dziecka, może powierzyć władzę rodzicielską jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego rodzica do określonych obowiązków i uprawnień.
Jakie prawa zostają odebrane rodzicowi, w stosunku do którego sąd orzeknie ograniczenie praw rodzicielskich?
Ograniczenie władzy rodzicielskiej w sprawie o rozwód nie powinno być traktowane przez rodzica jako kara. Rodzic nadal ma prawo do współdecydowania o istotnych sprawach dotyczących dziecka. Sprawy, o których może współdecydować, mogą zostać bezpośrednio wskazane w wyroku. Najczęściej są to: sprawy związane z miejscem pobytu dziecka, wyjazdem dziecka za granicę (również na wakacje), wyrażenie zgody na wydanie paszportu, decyzja dotycząca sposobu leczenia, wybór szkoły, zajęć pozalekcyjnych. Należy mieć na uwadze, że kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera definicji istotnych spraw dziecka, dlatego warto sprecyzować swoje żądanie, by uniknąć przyszłych nieporozumień.
Z powodu jakich przesłanek sąd może pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej?
Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Czy pozbawienie władzy rodzicielskiej jest tożsame z zakazem kontaktów z dzieckiem?
Nie. Są to odrębne rozstrzygnięcia.
Może dojść do sytuacji, w której sąd orzeka rozwód, ale nie ingeruje w kwestie opieki nad dzieckiem?
Sąd na zgodny wniosek małżonków może nie orzekać o sposobie wykonywania kontaktów z dzieckiem, natomiast w wyroku orzekającym rozwód zawsze znajdzie się rozstrzygnięcie dotyczące władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem stron.
Czy zmiana sytuacji życiowej jednego z rodziców może prowadzić do ponownego rozstrzygania przez sąd kwestii opieki nad małoletnim?
Oczywiście. Jeżeli nastąpi taka zmiana, po zainicjowaniu przez rodzica postępowania, sąd może zmienić wyrok odnośnie wykonywania władzy rodzicielskiej lub kontaktów z dzieckiem.
Co w sytuacji, kiedy rodzic czuje się pokrzywdzony wyrokiem sądu?
Rodzic powinien złożyć wniosek o uzasadnienie wyroku, a gdy po zapoznaniu się z jego treścią stwierdzi, że zachodzą ku temu podstawy, wnieść apelację.
Agata Tytko, adwokat
Adwokat. Ukończyła prawo na Uniwersytecie Opolskim oraz aplikację adwokacką przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Katowicach. Jako studentka była członkiem Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i Studenckiej Poradni Społeczno – Prawnej „Bona Fides” zajmującej się prawem rodzinnym i opiekuńczym oraz pomocą ofiarom przemocy domowej. Obecnie prowadzi własną Kancelarię Adwokacką w Rybniku (www.adwokattytko.pl).
Nurtuje mnie jeszcze inna kwestia. Co w sytuacji, jeśli matka, przy której zostały dzieci, nie jest w stanie zapewnić opieki dzieciom np. z powodu pobytu w szpitalu? Czy ojciec dzieci ma prawny obowiązek przejąć wtedy opiekę?