Czym są komórki macierzyste?
Są to najbardziej pierwotne, niewyspecjalizowane i niedojrzałe komórki organizmu ludzkiego. Komórki macierzyste dają początek wszystkim komórkom organizmu człowieka między innymi komórkom tkanek: kostnej, mięśniowej czy nerwowej.
Komórki macierzyste są pobierane podczas porodu?
Ogólnie komórki macierzyste możemy pozyskać z trzech źródeł, jest to szpik kostny, krew obwodowa, która musi być wcześniej mobilizowana i właśnie krew pępowinowa.
Jeśli chodzi o komórki macierzyste pochodzenia płodowego, możemy je pobrać zarówno w trakcie porodu drogami natury, jak i podczas cięcia cesarskiego.
Pobrać możemy krew pępowinową, krew łożyskową oraz fragment pępowiny z zawartą w niej Galaretą Whartona. Wszystkie 3 źródła są cennym rezerwuarem komórek macierzystych. Sama procedura pobrania nie wiąże się z żadnymi dolegliwościami bólowymi czy ryzykiem infekcji dla matki i dziecka. Odbywa się po „odpępnieniu” maluszka.
Te trzy źródła pozyskiwania komórek macierzystych są równorzędne?
Krew pępowinowa jest najbardziej wartościowym materiałem, jeżeli chodzi o przeszczepienia. Zainteresowanie środowiska medycznego tym materiałem biologicznym jest bardzo duże, po części wynika to z łatwości pozyskiwania i dostępności.
Natomiast komórki macierzyste pozyskiwane ze szpiku kostnego są najbardziej znanymi komórkami macierzystymi, bo wykorzystuje się je do przeszczepów od ponad 50 lat.
Komórki macierzyste krwi pępowinowej mają podobne właściwości co komórki szpiku kostnego, ale mają więcej zalet.
Tak jak mówiłam wcześniej, w przypadku krwi pępowinowej procedura trwa parę minut i jest bezbolesna, w przypadku pobrania szpiku kostnego wymagana jest hospitalizacja i znieczulenie co może wygenerować powikłania.
W przypadku przeszczepu komórek macierzystych z krwi pępowinowej wymagana jest zgodność tylko 4 z 6 antygenów transplantacyjnych, a w przypadku szpiku kostnego to już 8 z 10 antygenów w układzie HLA (zgodność tkankowa). Niestety trzeba też wspomnieć o tym, że w wypadku szpiku kostnego znalezienie bliźniaka genetycznego nie zawsze oznacza jego zgłoszenie się do pobrania. Ponadto komórki macierzyste z krwi pępowinowej mają ten dodatkowy atut, że nie były narażone na warunki środowiskowe. Jeśli bowiem pobieramy szpik kostny od osoby, która żyje 30 – 40 lat, to musimy brać pod uwagę to, że jej organizm miał kontakt z wieloma czynnikami zewnętrznymi, takimi jak zanieczyszczenia, czy środki toksyczne, a to wszystko wpływa na jakość materiału biologicznego.
Zaletą szpiku kostnego jest stosunkowo duża ilość materiału, jaki pozyskujemy, w przypadku krwi pępowinowej materiał wystarcza dla dziecka o wadze ok. 50 kg. Jeśli rodzicom zależy na zwiększeniu puli komórek macierzystych, istnieje możliwość pozyskania komórek macierzystych z łożyska, jednakże ich ilość w łożysku nie jest aż tak duża. Jest to około 30 procent tego, co się znajduje w krwi pępowinowej.
Prowadzone są szeroko zakrojone badania nad możliwościami namnażania komórek macierzystych pozyskiwanych z krwi pępowinowej.
Od niedawna można pobrać także fragment pępowiny, w której znajduje się Galareta Whartona. W tej galarecie występują komórki mezenchymalne, które mogą się przekształcać w tkanki chrzęstne, nerwowe lub kostne. Podania tych komórek macierzystych, póki co odbywają się w ramach eksperymentu leczniczego z udziałem ludzi. Komórki te możemy już namnażać i nie wymagają one żadnej zgodności tkankowej, więc mogą służyć całej rodzinie. W mojej opinii będzie to taki święty graal medycyny regeneracyjnej.
W kontekście pobrania często mówi się o tym, że aby je wykonać, należy wcześniej odpępnić dziecko, to prawda?
Nie, absolutnie nie ma takiej potrzeby. Bardzo ważne jest, żeby poczekać na moment, kiedy pępowina już nie tętni. Chodzi o to, aby dziecko dostało całą potrzebną mu ilość krwi pępowinowej i zawarte w niej komórki macierzyste. Krew pępowinową z sukcesem można pobrać po tak zwanym „późnym odpępnieniu”.
Krwi pępowinowej jest na tyle, że wystarczy i dla maluszka i na pobranie?
Nie mamy wglądu w to, jaką ilość otrzyma maluszek, dlatego pobranie następuje po ustaniu tętnienia w naczyniach pępowiny. Samo pobranie krwi pępowinowej nie jest zbyt skomplikowaną procedurą, natomiast bardzo ważna jest technika pobrania i zastosowanie sterylności pobrania materiału. Po wcześniejszym przygotowaniu sznura pępowinowego (dezynfekowanie) położna przystępuje do nakłucia naczyń pępowinowych, krew siłą grawitacji, spływa do worka pobraniowego i miesza się wtedy z antykoagulantem. Następnie krew trafia do laboratorium, gdzie jest badana pod kątem czystości bakteriologicznej, wirusologicznej oraz określana jest wartość transplantacyjna materiału. Rodzice otrzymują więc pełną informację o pobranym materiale biologicznym.
Jeśli materiał wystarcza dla osoby do 50 kilogramów, to niewielu dorosłych będzie mogło z niego skorzystać?
Tak, jednak w sytuacji, kiedy jest potrzebny przeszczep dla osoby dorosłej o większej masie ciała, a mamy zbankowaną krew pępowinową zgodną tkankowo, wykorzystamy ją do przeszczepu, co znacznie skraca czas rozpoczęcia terapii. Dodatkowo możemy szukać bliźniaka genetycznego w rejestrze dawców szpiku kostnego. Wykorzystać można też materiał biologiczny zgromadzony w Publicznym Banku Krwi Pępowinowej. Świat medyczny informuje, że w roku 2010 w USA ilość przeszczepień komórek macierzystych pozyskanych z krwi pępowinowej przekroczyła ilość podań komórek ze szpiku kostnego.
Czyli może być tak, że pobranego materiału będzie zbyt mało lub okaże się, że nie nie nadaje się on do wykorzystania?
Niestety czasem zdarza się, że do pobranej krwi pępowinowej przedostaną się bakterie czy też wirusy. Środowisko porodowe nie jest w pełni sterylne, maluszek wraz z pępowiną w trakcie porodu przechodzi przez kanał rodny, a środowisko pochwy nie jest środowiskiem jałowym, dlatego ważne jest zachowanie procedur. Przed samym pobraniem sznur pępowinowy jest dezynfekowany, sam zestaw pobraniowy też jest sterylny. W przypadku, gdy krew pępowinowa zostaje zainfekowana, rodzice sami decydują, czy chcą przechowywać tę krew, czy też poddać ją utylizacji. W takim wypadku wiele zależy od tego, co do krwi się przedostało, rodzice dostają pełną informację co do przydatności takiego materiału biologicznego.
Jak długo krew może być przechowywana?
Według najnowszych badań komórki macierzyste pobrane z krwi pępowinowej mogą być wykorzystane nawet po 30 latach przechowywania bez obniżenia ich wartości transplantacyjnej. Krew pępowinowa jest stosunkowo młodym materiałem transplantacyjnym, dłużej wykorzystuje się komórki macierzyste szpiku kostnego.
Czy komórki macierzyste można pobrać także przy porodzie wcześniaka?
Tak, choć zdarza się to bardzo rzadko, gdyż rodzice czekają z decyzją do ostatnich tygodni ciąży, a niestety część dzieci rodzi się przedwcześnie. Warto więc przemyśleć sprawę wcześniej, tym bardziej że krew pępowinowa w przypadku wcześniaków może mieć szersze zastosowanie, gdyż u dzieci przedwcześnie urodzonych występuje większe ryzyko urazów okołoporodowych (mózgowego porażenia dziecięcego, niedotlenienia okołoporodowe). Materiał biologiczny pozyskiwany od wcześniaków jest bardzo wartościowy, gdyż w ich krwi pępowinowej znajduje się większa ilość komórek macierzystych.
Czy w sytuacji rodziny wielodzietnej wystarczy pobranie krwi pępowinowej od jednego dziecka?
Rekomendowałabym raczej pobrania przy każdym porodzie, gdyż po pierwsze mamy wówczas więcej materiału biologicznego, a po drugie jest on bardziej zróżnicowany, więc szansa na większą zgodność tkankową zdecydowanie wzrasta.
To prawda, że krew pępowinowa rzadko kiedy może być użyta do leczenia dla pacjenta, od którego została pobrana?
To zależy. Wykonuje się zarówno przeszczepienia autologiczne, jak i allogeniczne.
W przypadku przeszczepień autologicznych biorca jest zarazem dawcą, czyli komórki macierzyste pochodzą od tej osoby, która będzie nimi leczona.
W przeszczepach allogenicznych komórki macierzyste pochodzą od innej osoby, przeszczep można wykonać w przypadku zgodności tkankowej między dawcą i biorcą. W tej grupie mamy też przeszczepienia gdzie dawcą jest rodzeństwo.
Prawdą jest, że tych drugich przeszczepień jest o wiele więcej, jednakże o tym, czy dany materiał biologiczny można przeszczepić, zawsze decyduje konsylium lekarskie.
W swojej pracy spotkałam się z dwoma przypadkami, kiedy rodzice pobierali krew pępowinową już z przeznaczeniem dla starszego dziecka. Pamiętać należy, że konieczna jest zgodność tkankowa, o którą łatwiej w przypadku krwi pępowinowej, aniżeli w przypadku szpiku kostnego.
Nierzadko mówi się o tym, że w przypadku wystąpienia np. białaczki komórki macierzyste pobrane od osoby, która zachorowała, nie mogą być przeszczepiane. To prawda?
Istnieją przeciwskazania do pobrania i bankowania krwi pępowinowej w niektórych jednostkach chorobowych, dlatego tak ważna jest rzetelna informacja. Każdy przypadek jest omawiany indywidualnie. Temat terapii komórkami macierzystymi stanowi wyzwanie dla współczesnej medycyny.
Jakie choroby obecnie można leczyć za pomocą komórek macierzystych?
Są duże sukcesy w leczeniu chorób hematologicznych jak np. niedokrwistości. Dokonuje się przeszczepień w chorobach nowotworowych, pierwotnych niedoborach odporności, wrodzonych i nabytych zaburzeniach hematopoezy, dokonuje się także przeszczepień w chorobach metabolicznych. Komórki macierzyste pozyskane z krwi pępowinowej mają zastosowanie w ponad 80 jednostkach chorobowych, a te pozyskane ze sznura pępowiny też mają imponująca liczbę. Krew pępowinowa wykorzystywana jest w leczeniu dziecięcego porażenia mózgowego, gdzie podanie komórek macierzystych zwiększa ilość połączeń neuronalnych, co poprawia funkcjonowanie dziecka, podobnie sprawa wygląda w przypadku terapii dzieci z autyzmem.
Na świecie dokonano już ponad 40 tys. transplantacji z krwi pępowinowej. W Polsce takie transplantacje także się wykonuje. Do 2017 roku w samym Wrocławiu wykonano ponad 22 transplantacje.
Polski Bank Komórek Macierzystych uzyskał zgodę na wytwarzanie z komórek sznura pępowinowego produktu leczniczego, dzięki temu może mieć zastosowanie w leczeniu chorób, w przypadku których standardowa terapia nie przyniosła rezultatu.
Niemniej zastosowanie komórek macierzystych w medycynie regeneracyjnej aktualnie jest na etapie badań?
Tak, na razie są to badania eksperymentalne. W Polsce prowadzi się badania głównie w Warszawie, Lublinie i Wrocławiu. Podkreślam jednak jeszcze raz, że są to już badania z udziałem ludzi, a więc bardzo zaawansowane.
W krajach Europy Zachodniej przeważają banki publiczne. U nas jest o wiele więcej banków komercyjnych, a cena pobrania i przechowywania komórek nie jest niska. Niestety, w przypadku pobrań rodzinnych całość kosztów pokrywają rodzice lub dziadkowie.
Koszt zestawu nie jest niski, ale myślę, że warto się nad tym tematem pochylić.
Zgodnie z zaleceniem Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Parlamentu Europejskiego i Polskiego Towarzystwa Położnych, każda pacjentka ciężarna powinna uzyskać pełną i rzetelną informację o możliwości deponowania krwi pępowinowej i możliwości jej wykorzystania.
Informacje te zobowiązani są przekazać pacjentce położna i lekarz.
W Polsce największą ilość zdeponowanych jednostek krwi pępowinowej posiadają Banki komercyjne, wynika to z niewielkiego zainteresowania Ministerstwa Zdrowia tematem Bankowania Publicznego.
Kilka razy w roku w wybranych szpitalach w Polsce prowadzona jest akcja „Dni Krwi Pępowinowej”, podczas której pacjentki deklarują oddanie pobranej w trakcie porodu krwi pępowinowej na cele Banku Publicznego. Rodzice w tej sytuacji zrzekają się praw do dysponowania tym materiałem transplantacyjnym i w rozumieniu prawa przechodzi on na własność Banku Publicznego. Rodzice, którzy wyrażają chęć oddania krwi na cele banku publicznego, nie ponoszą żadnych kosztów z tym związanych. Wcześniej konsultant zbiera informacje dotyczące przebiegu ciąży, towarzyszących jej chorób itp. Później, już na oddziale kobieta oświadcza, że chce zdeponować krew pępowinową na cele banku i resztą zajmuje się położna lub lekarz. W Szpitalu Zakonu Bonifratrów pw. Aniołów Stróżów w Katowicach, w którym pracuję, oddanie krwi pępowinowej na cele Publicznego Banku Komórek Macierzystych jest możliwe jedynie podczas takiej akcji.
Niestety na ten moment nie ma w Polsce szpitala, w którym każda rodząca może oddać krew pępowinową, jeśli tylko wyrazi zgodę. Mam szczerą nadzieję, że sytuacja ta w niedługim czasie się zmieni, biorąc pod uwagę mnogość zastosowań tego materiału biologicznego.
Naszym obowiązkiem jest informowanie rodziców o możliwościach wykorzystanie komórek macierzystych pozyskanych okołoporodowo, natomiast ostateczna decyzja należy do rodziców.
Kto może otrzymać komórki macierzyste z banku publicznego?
Beneficjentem może być każdy pacjent zakwalifikowany do terapii komórkami macierzystymi. Wymagana jest zgodność tkankowa oraz kwalifikacja przez zespół lekarski.
Czy w takiej sytuacji pacjenci płacą za komórki macierzyste?
W tym przypadku procedura jest refundowana przez NFZ. Często rodzice pytają, czy w sytuacji, gdy oddali krew na cele banku publicznego, a w ich życiu nastąpiła sytuacja, w której musieliby z takiej krwi skorzystać, to czy będą mieli pierwszeństwo w dostępie do takiego leczenia. Niestety taka zależność nie funkcjonuje. To tak, jak w przypadku honorowych dawców krwi, ten materiał nie stanowi własność dawcy.